Demencja (łac. dementia), inaczej otępienie, to spowodowane uszkodzeniem mózgu znaczne obniżenie się sprawności umysłowej, które może mieć różny charakter, jak i nasilenie. Dotyka osoby dorosłe, najczęściej w starszym wieku. W lżejszych przypadkach ogólna sprawność intelektualna może być całkiem poprawna, podczas gdy osłabione zostają tylko pewne obszary funkcjonowania umysłowego, co z kolei przyczynia się do znacznego pogorszenia jakości życia chorej osoby - zarówno w sferze zawodowej, społecznej, jak też w czynnościach dnia codziennego.
W demencji następuje pogorszenie zdolności intelektualnych na różnych płaszczyznach – występują zaniki pamięci, problemy z myśleniem, orientacją, liczeniem, rozumieniem. Niestety w najcięższych przypadkach osoba z otępieniem nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować ani zawodowo, ani społecznie. Nie jest też zdolna wykonywać codziennych, zwykłych czynności, może mieć trudności z komunikacją, nawiązywaniem relacji z innymi ludźmi, z aktywnością zapewniającą zaspokajanie potrzeb fizjologicznych - tym samym pozostaje całkowicie zależna od osób trzecich, wymagając ciągłej opieki.
Warto pamiętać, że otępienie z reguły ma charakter progresywny (funkcje umysłowe słabną wraz z postępem czasu) i nieodwracalny. Praca mózgu w sposób naturalny ulega osłabieniu w wyniku starzenia się organizmu, jednak w demencji to osłabienie jest znacznie większe niż mogłoby to wynikać z wieku podopiecznego. Demencja jest też ściśle związana z innymi współistniejącymi chorobami, na przykład z chorobą Alzhaimera (jest jednym z jej objawów), z chorobą Parkinsona, Picka czy Creutzfeldta-Jacoba. Może być także wynikiem długoletniej choroby alkoholowej.
Bardzo ważna jest szybka i właściwie postawiona diagnoza, która umożliwia podjęcie leczenia, bowiem dzięki wdrożeniu farmakologii możliwe jest łagodzenie dotkliwych skutków otępienia. Problemy z komunikacją, lęki, wahania nastrojów, urojenia, brak umiejętności rozpoznawania nawet najbliższych – są to objawy uciążliwe nie tylko dla osoby nim dotkniętej, ale także dla jej otoczenia. Chory dodatkowo bywa nieprzyjemny, a jego zachowania są nieprzewidywalne. Często pojawiają się paranoje, objawiające się posądzaniem innych o rzeczy, które nie miały miejsca.
Opieka nad osobą z demencją jest ogromnym, wyczerpującym wyzwaniem dla opiekunki, dlatego przed podjęciem się tego zadania, warto odpowiednio się do niego przygotować, w tym, jeśli nie bazuje się na zdobytej wcześniej wiedzy i doświadczeniu, skorzystać z fachowej literatury, skontaktować z osobami, które z takimi osobami pracują lub zgłosić po wsparcie do placówek zajmujących się takimi problemami. Warto jednak pamiętać, że nie da się wypracować jednego modelu postępowania, bo u każdego chorego przebieg oraz skutki demencji objawiają się zupełnie inaczej. Ogromnym utrudnieniem jest nadal brak systemów oraz standardów opieki, jak również brak wystarczającej ilości specjalistycznych ośrodków, stąd też możliwość uzyskania wsparcia może być utrudniona.
Sprawując opiekę nad seniorem z demencją mamy przed sobą postawione zadanie złożone, na które składa się kilka punktów. Po pierwsze jest to dokładna obserwacja i kontrola chorego, w tym funkcji jego organizmu. Kolejnym elementem jest zastosowanie odpowiedniego leczenia i profilaktyki, do zadań opiekunki należy tu dbanie o właściwą dietę, podawanie odpowiedniej ilości płynów, zapewnienie dostatecznej ilości ruchu i snu, kontrola przyjmowanych leków, ograniczanie używek. Bardzo ważne jest także niwelowanie sytuacji stresogennych oraz nadmiernej opiekuńczości, która może ograniczać samodzielność chorego, pomoc w przezwyciężaniu trudności, szczególnie obciążających psychikę, stworzenie możliwości pozytywnej komunikacji międzyludzkiej, aktywności fizycznej i umysłowej, okazywanie podopiecznemu wsparcia, akceptacji i zainteresowania jego osobą.
Do tego trudnego zadania niewątpliwie trzeba się odpowiednio przygotować oraz nastawić, że senior będzie wymagał szczególnej troski i uwagi, a opieka nad nim może wiązać się z szeregiem problemów oraz nieprzewidzianych sytuacji. Dla opiekuna jest to zresztą wielki test odporności psychicznej. Warto pamiętać, że podopieczny może mieć problemy z wykonywaniem najprostszych czynności, nawet takich jak spożywanie posiłków czy załatwianie potrzeb fizjologicznych. Zwykle bardzo utrudniona jest wzajemna komunikacja, w wyniku czego możemy otrzymywać zupełnie sprzeczne sygnały i to od nas będzie zależeć jaką w danej chwili podejmiemy decyzję.
Opieka nad osobą z demencją wymaga ogromnych pokładów cierpliwości, tolerancji i umiejętności wczucia się w jej położenie. Chorego trzeba obdarzyć troską i szacunkiem. Jest to trudne zadanie, ale musimy też zbudować u niego poczucie bezpieczeństwa, dzięki któremu, jak pokazują obserwacje, senior znacznie lepiej radzi sobie z codziennymi czynnościami.
Niezwykle ważne jest także, aby zadbać o odpowiednią organizację otoczenia, wynika to z faktu, że pomimo iż chory sprawia wrażenie, że rozumie i jest świadomy tego, co się wokół niego dzieje, w rzeczywistości jest inaczej. Ważne jest więc przygotowanie domu w taki sposób, aby podopieczny nie tylko czuł się w nim dobrze, ale także był w jak największym stopniu bezpieczny. Przede wszystkim należy zwracać uwagę na to co i gdzie się znajduje, usunąć wszelkie przedmioty, głównie podwijające się dywany czy luźno położone przewody, które mogłyby spowodować potknięcie się i upadek. Zabezpieczone powinny zostać ostre kanty mebli, wystające klamki najlepiej jest zamienić na bardziej bezpieczne, okrągłe gałki. W łazience dobrze jest rozłożyć maty antypoślizgowe, zamontować uchwyty ułatwiające korzystanie z toalety i prysznica czy wanny. Koniecznie zadbajmy, żeby senior miał stały dostęp do telefonu - aby w razie konieczności mógł szybko skontaktować się z właściwą osobą, zwłaszcza jeśli zdarza się, że zostaje w domu sam. Zwróćmy przy tym uwagę, że aparat powinien być prosty w obsłudze i posiadać duży, czytelny wyświetlacz, warto także zastosować tak zwane szybkie wybieranie numerów i najważniejszy z przycisków zaznaczyć jakimś jaskrawym kolorem. Urządzenia domowe należy zabezpieczyć w taki sposób, aby nieuważne z nich korzystanie nie powodowało zagrożenia - piecyk gazowy zamienić na bezpłomieniowy, w kuchence zainstalować czujniki odcinające dopływ gazu. Z zasięgu wzroku musimy usunąć wszelkie leki oraz niebezpieczne chemikalia. Pamiętajmy zresztą, że wszystkie farmaceutyki (także pozornie nieszkodliwe, jak na przykład leki ziołowe, różnego typu suplementy czy witaminy) zawsze podawać powinna opiekunka.
Istotnym elementem sprawowania opieki jest zadbanie o właściwą dietę. Badania wskazują, że spożywanie produktów bogatych w tłuszcze u osób starszych wpływa na zaburzenia pamięci, dlatego należy ich unikać, w zamian za to wprowadzając do posiłków dużą ilość warzyw i owoców, niskotłuszczowego nabiału oraz węglowodanów złożonych, to jest ciemne pieczywo, kasze, makarony. Konieczne jest także podawanie wystarczającej ilości płynów. Dzienna porcja (ok. 1,5 litra) powinna być dostarczana w małych dawkach, za to wielokrotnie w ciągu dnia, co zapobiegnie odwodnieniu, zwłaszcza, że u seniorów często zaburzone zostaje odczuwanie pragnienia. Podczas posiłków warto zwrócić uwagę na miłą atmosferę oraz zadbać, aby w ich trakcie panował spokój - podopieczny może mieć problem z samodzielnym jedzeniem, co z kolei wpływa na wywoływanie u niego irytacji. Jeśli pojawiają się zaburzenia w przyjmowaniu pokarmów, koniecznie trzeba ustalić ich przyczynę (to może być brak apetytu, różnego typu bóle, zaparcia, braki w uzębieniu) oraz w miarę możliwości ją usunąć. Opiekunka powinna także prowadzić grafik przyjmowanych posiłków i płynów, kontrolować masę ciała seniora, rejestrować wypróżnienia.
Podopieczny może mieć problem z zaburzeniem dobowego rytmu snu i czuwania. W takiej sytuacji w ciągu dnia dobrze jest możliwie jak najdłużej utrzymywać go w aktywności, warto też ograniczyć picie kawy i mocnej herbaty, szczególnie wieczorem, pomagać mu wprowadzić się w stan relaksu, na przykład poprzez masaże albo ciepłe kąpiele, a sam pokój odpowiednio do snu przygotować – wywietrzyć, zaciemnić, zapewnić ciszę. Pościel powinna być często zmieniana, aby była świeża i pachnąca, a łóżko wygodne, z dobrej jakości materacem.
Jak już wspomniano, codzienna opieka nad seniorem dotkniętym demencją wymaga przede wszystkim ofiarowania mu dużej ilości wsparcia i życzliwości. Biorąc pod uwagę zaburzenia pamięci, musimy nastawić się, że chory może zapominać o wielu rzeczach, gubić różne przedmioty, robić coś, czego nie powinien, nam jednak nigdy nie wolno się denerwować, a tym bardziej krzyczeć. Położenie seniora i tak jest bardzo trudne, a wykazanie się zrozumieniem, zdobycie na miły gest, ciepłe słowo czy zwykłe pogładzenie po dłoni – spowodują, że w naszej obecności będzie czuł się komfortowo, a jego długotrwałe samopoczucie znacznie się poprawi. Częstym błędem popełnianym przez opiekunów jest tłumaczenie choremu jego niewłaściwych zachowań, choć najlepsze co w takiej sytuacji można zrobić, to po prostu nie wdawać się w dyskusje, bo te zwyczajnie nie mają sensu. My swoich racji nie udowodnimy, a podopieczny poczuje się atakowany.
Kiedy senior chce opuścić dom, udając się po drobne zakupy czy na spacer, musimy pamiętać, że może stracić orientację, dlatego zawsze ktoś powinien mu towarzyszyć. Ponadto dobrze byłoby nauczyć się przewidywać takie sytuacje, aby móc zapobiec ewentualnemu wyjściu bez uprzedniego o tym poinformowania. W bardziej zaawansowanym stadium demencji chorzy potrzebują nieustannej kontroli – jest to uciążliwe, ale konieczne. W takich okolicznościach można nawet zamykać dom na klucz – nie bójmy się posądzenia o ograniczanie swobody osobistej, bowiem bezpieczeństwo jest tu sprawą nadrzędną.
Aby pomóc z problemami związanymi z zaburzeniami pamięci, warto osobiste przedmioty podopiecznego odkładać zawsze w to samo miejsce, jak również usunąć z otoczenia nadmiar rzeczy. Zawsze też mówmy do niego powoli i wyraźnie, komunikaty niech będę proste, a jeśli trzeba wielokrotnie powtarzajmy te same informacje, nawet dotyczące prostych rzeczy, łącznie z podawaniem jego imienia, nazwiska, daty urodzenia, przypominaniem gdzie się z znajduje, jaką mamy porę roku i tak dalej – to pozwoli na ich przyswojenie.
Bardzo ważna jest zwykła, codzienna rozmowa, opowiadanie o tym, co zdarzyło się w ciągu dnia, jakie plany mamy na dzień następny. Zawsze spokojnie powinniśmy wysłuchać tego, co chory chce nam powiedzieć – to wzmacnia jego poczucie bezpieczeństwa. Jeśli senior jest agresywny, co może się zdarzyć, spróbujmy jak najszybciej odwrócić jego uwagę, kierując ją na zupełnie inny temat, najlepiej taki, który kojarzy mu się z czymś przyjemnym. Dobrze jest również chwalić małe osiągnięcia, wzmacniając w ten sposób poczucie własnej wartości i akceptacji.
Jeśli chory ma jakieś pasje lub coś sprawia mu wyjątkową przyjemność, powinniśmy zadbać, aby w miarę możliwości mu tego dostarczyć. Poza tym samemu warto podsuwać inne, wypełniające czas rozrywki, zwłaszcza te, które pozytywnie wpływają na nastrój i samopoczucie. Na przykład odpowiedni tembr głosu działa uspokajająco, dlatego warto czytać na głos, można zachęcać do słuchania muzyki relaksacyjnej, proponować wspólne wyjścia w ciekawe miejsca, które potencjalnie mogą skupić uwagę podopiecznego. Warto wprowadzać różnego rodzaju ćwiczenia, które rozwijają funkcje intelektualne mózgu, nawet tak banalne, jak prośba o wykonanie prostych poleceń lub ustawienie ulubionego kanału w telewizji. To wpływa na poprawę pamięci oraz koncentracji. Można seniorowi zaproponować udział w grupach terapii zajęciowej - na przykład zajęcia plastyczne pozwalają wyrazić swoje uczucia, kiedy umiejętności komunikacyjne są już osłabione. Bardzo ważny jest także ruch, który nie tylko poprawia fizyczną kondycję organizmu, ale działa także na psychikę. Oprócz spacerów dobrze jest zachęcać do wykonywania prostych ćwiczeń gimnastycznych czy drobnych prac domowych, co również wpływa na poprawę sprawności, a zalecane jest także dlatego, że kiedy chory jest bardziej zmęczony, to staje się mniej uciążliwy dla otoczenia.
Pamiętajmy, że każdy człowiek ma prawo do godnego życia, a zadaniem opiekunki jest stworzenie seniorowi takich warunków, aby to prawo nigdy nie zostało naruszone. Po drodze napotkamy na wiele nieprzyjemnych sytuacji, które jednak nie wynikają ze złej woli podopiecznego ani jego charakteru - to choroba rządzi umysłem i działaniem osoby z demencją. Troska i życzliwość mogą natomiast pomóc w łagodzeniu jej skutków.
