Nadwaga, otyłość, niedożywienie – to stany wynikające w głównej mierze z nieprawidłowego żywienia. O ile nadmierną masę ciała stosunkowo łatwo rozpoznać , o tyle niedożywienie przez długi czas może pozostać niedostrzeżone. Problem ten jest szczególnie trudny do rozpoznania w grupie osób starszych.

Niedożywienie definiuje się jako niekorzystny stan odżywienia, który rozwija się w wyniku niedostatecznego przyjmowania bądź przyswajania składników pokarmowych, a także nadmiernych strat substancji odżywczych. Zaliczane jest do wielkich zespołów geriatrycznych i często prowadzi do niesprawności.

Uwarunkowane jest wieloma czynnikami fizjologicznymi, społecznymi, psychologicznymi czy też medycznymi. Osoby starsze często nie mają apetytu. Nie czerpią przyjemności z jedzenia, co związane jest m.in. z osłabieniem zmysłów smaku i węchu. Braki w uzębieniu utrudniają gryzienie i połykanie pokarmów. W wyniku zachodzących zmian w przewodzie pokarmowym upośledzone jest trawienie i wchłanianie składników odżywczych. Ponadto osoby starsze nie są już tak aktywne jak kiedyś, ich metabolizm zwalnia i dochodzi do zmniejszonego wydatkowania energii. Wszystko to skutkuje zmianami w zakresie odczuwania głodu i sytości oraz zmniejszeniem podaży energii. Zmniejszenie zapotrzebowania energetycznego niejednokrotnie przyczynia się do wystąpienia niedoborów pokarmowych. Niedożywieniu sprzyja także niska emerytura, pogarszający się stan zdrowia, izolacja społeczna, samotność, żałoba czy też po prostu niedostateczna wiedza żywieniowa. Jednakże najistotniejszym czynnikiem zwiększającym ryzyko niedożywienia w starości są choroby przewlekłe i związana z nimi farmakoterapia. Niedożywienie może towarzyszyć zakażeniom, nowotworom, chorobom przewodu pokarmowego, depresji, demencji, a także schorzeniom układu sercowo-naczyniowego, endokrynologicznego czy oddechowego. Jego ryzyko wzrasta wraz z liczbą przyjmowanych leków, a jak wiadomo osoby starsze przyjmują ich ogromną ilość.

W następstwie niedożywienia dochodzi do niekorzystnych zmian we wszystkich narządach i układach organizmu. Obserwuje się zmniejszenie masy ciała, osłabienie siły mięśniowej i sprawności psychomotorycznej. U osób niedożywionych zwiększa się ryzyko osteoporozy oraz powstawania odleżyn, częściej dochodzi do zakażeń (upośledzenie odporności) a rany gorzej się goją. W wyniku niedoborów pokarmowych dochodzi do niedokrwistości oraz zaburzeń gospodarki wodno – elektrolitowej. Czas leczenia i zdrowienia wydłuża się, a jakość życia znacznie się pogarsza. Istotna zatem jest ocena stanu odżywienia, pozwalająca wykryć niedożywienie i zastosować odpowiednie postępowanie żywieniowe.

Leczenie należy rozpocząć od zwalczania przyczyny, a więc od odstawienia leków niekorzystnie wpływających na apetyt, złagodzenia stanów depresyjnych, zakażeń i stanów zapalnych, skorygowania zaburzeń metabolicznych, właściwego dobrania protezy. Warto zadbać o większą aktywność fizyczną, oczywiście dostosowując ją do stanu ogólnego seniora. Zwiększy się wówczas zapotrzebowanie kaloryczne, a to pozwoli na spożycie większej ilości ważnych składników pokarmowych, takich jak białka, witaminy, czy substancje mineralne. Należy również zrezygnować z wcześniej stosowanych ograniczeń dietetycznych oraz dostarczyć seniorowi odpowiednią dawkę wiedzy na temat prawidłowych zachowań żywieniowych. U osób niedożywionych ciężko jest uzupełnić niedobory składników odżywczych drogą doustną, dlatego też stosuje się leczenie żywieniowe, które polega na planowym podawaniu odpowiednio dobranych i dostosowanych do potrzeb pacjenta składników pożywienia. Dzięki temu do organizmu zostaje dostarczona odpowiednia ilość energii, białka oraz witamin i minerałów, a to z kolei przyczynia się do poprawy stanu odżywienia. Kolejny cel leczenia żywieniowego w starości to poprawa lub utrzymanie sprawności, aktywności, potencjału rehabilitacyjnego. Wszystko to ma prowadzić to lepszego rokowania i lepszej jakości życia. Jednakże należy dokładnie ocenić możliwości leczenia żywieniowego, a w szczególności drogę podania składników pokarmowych. Gdy przyjęcie pokarmu drogą doustną nie jest możliwe należy wówczas wspomóc się żywieniem dojelitowym (przez sondę) lub dożylnym. Jeżeli pacjent może przyjmować posiłki i sprawnie połyka, żywienie do i pozajelitowe należy traktować jako dożywianie. Należy pamiętać, iż osoba przewlekle niedożywiona nie jest w stanie od razu przyjąć pełnego, odpowiednio wyliczonego dla niej zapotrzebowania kalorycznego, a pełnowartościowe posiłki należy wprowadzać stopniowo, przez wiele dni. Dieta powinna być lekko strawna. Z jadłospisu należy więc wyeliminować tłuste mięsa, wędliny, sery, majonez, słoninę, smalec, margaryny, potrawy smażone i pieczone, warzywa kapustne, cebulę, czosnek, gruszki, czereśnie, produkty typu fast-food, tłuste ciasta, chałwę i orzechy, a także mocną kawę, herbatę, napoje gazowane, alkohol. Powinno się unikać świeżego pieczywa. W diecie należy zmniejszyć ilość błonnika. Zaleca się zjadanie 4–5 posiłków w ciągu dnia, o odpowiedniej konsystencji, dostosowanej do możliwości chorego.

Niezmiernie ważne jest, aby członkowie rodziny oraz osoby opiekujące się seniorami, czyli lekarze, pielęgniarki oraz pracownicy socjalni, a także sami starsi ludzie zwracali uwagę na sygnały, które mogą ostrzegać przed ryzykiem niedożywienia.

O niedożywieniu należy pamiętać, jeżeli mamy do czynienia z osobami:

• ze znaczną niedowagą lub nadwagą,
• z dużym ubytkiem masy ciała w ciągu ostatniego czasu (nawet jeżeli ta osoba ma nadal nadwagę lub jest otyła),
• z gorączką, chorobami zakaźnymi i po urazach,
•  biegunką,
• po resekcji części przewodu pokarmowego,
• po radioterapii,
• stosującymi leki obniżające łaknienie (antybiotyki, cytostatyki),
•  uzależnionymi od alkoholu.

Miej pod kontrolą:

1. Wielkość zjadanych przez seniora porcji. Zarówno zbyt małe, jak również zbyt duże ilości pożywienia w stosunku do zapotrzebowania prowadzą do pogorszenia stanu zdrowia.
2. Liczbę zjadanych posiłków. Osoby starsze często zapominają o konieczności jedzenia i pomijają niektóre posiłki.
3. Spożycie alkoholu. Badania podają, że jedna spośród czterech osób w starszym wieku spożywa zbyt dużo alkoholu.

Zadbaj o urozmaicenie diety. Spożywanie tych samych produktów i potraw każdego dnia, a także brak w codziennej diecie owoców, warzyw i produktów mlecznych może być przyczyną niedożywienia.

BIBLIOGRAFIA:

Wojszel B. Niedożywienie i dylematy leczenia żywieniowego w geriatrii. Postępy Nauk Medycznych, t. XXIV, nr 8, 2011.

Jarosz M, Sajór I. Konsekwencje nieprawidłowego żywienia i małej aktywności fizycznej u osób w wieku starszym.

Poniewierka E. Zdrowe odżywianie w wieku późnej dorosłości. Poradnik seniora. Wrocław 2012.