Cukrzyca, zgodnie z definicją WHO, jest grupą chorób metabolicznych, charakteryzującą się hiperglikemią (podwyższonym poziomem cukru we krwi), wynikającą z defektu produkcji lub działania insuliny wydzielanej przez komórki beta trzustki. Ze względu na przyczynę i przebieg choroby wyróżniamy cukrzycę typu 1, typu 2, cukrzycę ciężarnych i inne. Przewlekła hiperglikemia prowadzi do uszkodzenia, zaburzenia czynności i niewydolności różnych narządów, szczególnie oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych.
Po czterdziestym roku życia, zwłaszcza wśród osób otyłych, obserwuje się wyraźny wzrost zachorowań na cukrzycę typu 2 i to ona w głównej mierze dotyczy seniorów. Ryzyko samego wystąpienia, jak również postęp przewlekłych powikłań, zależą przede wszystkim od kontroli metabolicznej cukrzycy. Osoby, które o siebie dbają, co znaczy, że mają dobrze wyrównaną cukrzycę, są znacznie mniej zagrożone poważnymi następstwami choroby, których przyczyną są uszkodzenia naczyń krwionośnych. Oprócz leków obniżających poziom cukru we krwi, podstawą leczenia jest dobrze opracowana, niskokaloryczna dieta, przy czym osoba chora nie musi rezygnować ze smacznej i urozmaiconej kuchni, wystarczy przestrzegać kilku podstawowych zasad.
Warto mieć świadomość, jakie sygnały mogą świadczyć o wystąpieniu cukrzycy, dzięki czemu w razie pojawienia się problemu, możliwe jest szybkie reagowanie, postawienie właściwej diagnozy i wdrożenie odpowiedniego sposobu postępowania. Zawsze zaniepokoić powinno wzmożone pragnienie, nieuzasadniona utrata masy ciała, oddawanie dużych ilości moczu, ogólne osłabienie organizmu, pojawienie się na skórze zmian ropnych, występowanie stanów zapalnych narządów moczowo-płciowych – jeśli zauważymy takie symptomy, należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza. Oczywiście warto też na bieżąco, regularnie kontrolować poziom cukru we krwi, zwłaszcza jeśli przekroczy się próg czterdziestu lat, prowadzi pozbawiony aktywności fizycznej tryb życia i walczy z nadwagą lub otyłością.
Diagnoza powinna wymusić zarówno zmianę ogólnego trybu życia, jak i wprowadzenie diety cukrzycowej. Jej zadaniem jest utrzymanie prawidłowego poziomu cukru we krwi, jego kontrola, jak również, jeśli występuje taka potrzeba, redukcja masy ciała, obniżenie ciśnienia i poziomu cholesterolu we krwi. Ważne jest ograniczenie węglowodanów (produkty zbożowe, słodycze, owoce, niektóre warzywa), które przyczyniają się do wzrostu stężenia cukru we krwi. W mniejszym stopniu, choć także trzeba na nie uważać, dotyczy to tłuszczów i białek. Jadłospis powinien za to zawierać produkty zbożowe pełnoziarniste, błonnik, produkty białkowe niskotłuszczowe, tj. chudy nabiał, mięso, ryby oraz oleje roślinne.
Przy cukrzycy ogromnie istotny jest tak zwany indeks glikemiczny (IG), który wskazuje, że nawet jeśli produkty spożywcze zawierają tę samą ilość cukrów, to nie wpływają w sposób jednakowy na poziom glukozy we krwi. To dlatego produkty węglowodanowe zostały podzielone na grupy - zgodnie z ich zdolnością do podwyższania tego poziomu. Oprócz indeksu glikemicznego równocześnie powinno się zwracać uwagę na ładunek glikemiczny (ŁG), który w przeciwieństwie do IG uwzględnia także zawartość węglowodanów w porcji danego produktu (100 g). Tabele produktów są powszechnie dostępne. Zasada jest taka, że należy wybierać składniki pokarmowe o niskim indeksie glikemicznym (mniej niż 55) i niskim ładunku (mniejszy niż 10), ponieważ poziom glukozy we krwi podnoszą tylko nieznacznie. Z drugiej strony spożycie niewielkiej ilości produktu o wysokim IG na poziom glukozy we krwi wpłynie tak samo jak spożycie dużej ilości produktu o niskim IG. To wyłącznie od nas zależy, na co się zdecydujemy, ważne jest tylko, aby wartość tę skrupulatnie kontrolować, przy czym kierujmy się zarówno wartością indeksu, jak i ładunku glikemicznego. Ważne jest także, by jadać 4-5 posiłków dziennie w odstępach mniej więcej co 3 godziny.
W cukrzycy należy tak komponować dietę, by zapobiegała dużym i nagłym wahaniom poziomu glukozy we krwi, bowiem tylko niewielkie wahania zapobiegają występowaniu powikłań cukrzycowych. Z tego względu należy świadomie wybierać takie produkty, aby w każdym posiłku zawartość węglowodanów była podobna. Zaleca się, aby kontrolować również ilość spożywanych białek i tłuszczów. Aby było to możliwe, warto nauczyć się obliczania tzw. wymienników węglowodanowych (WW) i białkowo-tłuszczowych (WBT).
Poza powyższymi należy przestrzegać kilku ogólnych zasad, jakie powinny być stosowane w diecie osoby chorej na cukrzycę. Jedną z podstawowych jest unikanie smażenia i tradycyjnego pieczenia, zastępując je gotowaniem w wodzie i na parze, duszeniem z dodatkiem niewielkiej ilości tłuszczu lub grillowaniem. Jeśli zdecydujemy się na smażenie, to koniecznie na małej ilości oliwy z oliwek lub oleju rzepakowego, zupełnie rezygnując ze smalcu.
Warzywa i owoce powinny być spożywane w postaci surowej (surówki najlepiej przygotowywać na chwilę przed podaniem), bowiem w takiej formie mają korzystniejszy indeks glikemiczny. Z tego samego powodu podczas gotowania warzyw i produktów zbożowych warto uważać, aby ich nie rozgotowywać. Jeśli sięgamy po owoce, powinno się wybierać te mniej słodkie, czyli takie, które zawierają do 10 g węglowodanów na 100 g całkowitej wagi, są to na przykład arbuz, grejpfrut, cytryna, truskawki oraz wiśnie. Unikać należy winogron i bananów, z kolei ananas, brzoskwinie, gruszki, jabłka, pomarańcze, morele, czereśnie, śliwki, jagody, kiwi i maliny, to owoce, których porcja nie powinna przekroczyć 150 g. Soki powinny być świeżo wyciskane, niesłodzone, najlepiej rozcieńczone wodą.
Jako źródło białka sięgajmy po chudy drób, cielęcinę, wołowinę, ryby (ze względu na korzystne kwasy Omega-3 warto spożywać większą ich ilość), chude wysokogatunkowe wędliny, chude mleko i jego przetwory, jaja.
Bezwzględnie należy zrezygnować z alkoholu, słodyczy i dań typu fast food. Potrawy przyprawiamy ziołami, rezygnując z soli, a sosy i zupy przyrządzamy na wywarze z jarzyn, ewentualnie doprawiając je chudym mlekiem, jogurtem lub kefirem z mąką. Jeśli musimy słodzić, to naturalnymi słodzikami, zastępującymi cukier.
W diecie warto zwiększyć udział związków antyoksydacyjnych, czyli witamin C, E i β-karotenu, związków polifenolowych oraz zwrócić uwagę na prawidłową ilość witamin B6, B12 oraz kwasu foliowego – żeby nie dopuścić do homocysteinemii. Energia w 12-15% powinna pochodzić z białek (połowa z białek zwierzęcych), w 55-60% z węglowodanów, a 20-30% z tłuszczów.
Ogólnie mówi się, że zalecenia dietetyczne dla osób chorych na cukrzycę, są takie same, jak dla wszystkich dbających o zdrowie. Prof. Stanisław Berger, polski fizjolog żywienia, zawarł je w „kodeksie zdrowego stylu życia”, a nazwane zostały zasadą „7U”. Kolejne elementy tej zasady to:
* urozmaicenie - posiłki powinny być skomponowane z różnych produktów, im bardziej różnorodna dieta, tym lepiej, przy czym szczególnie pożądane są warzywa, zboża, nasiona roślin strączkowych, chude mięso i ryby;
* umiarkowanie – nigdy nie należy przejadać się, czyli powinniśmy jeść tylko tyle, ile potrzebuje organizm, bowiem każda nadwyżka kalorii powoduje przyrost masy ciała, co z kolei wpływa na konieczność przepisywania większych dawek leków;
* uregulowanie – należy jeść o stałych porach, nie tylko po to, aby organizm dobrze radził sobie z trawieniem i spalaniem kalorii, ale także, by prawidłowo kojarzyć posiłki z przyjmowanymi lekami;
* unikanie – tu mowa jest o rezygnacji z niektórych potraw, głównie zawierających dużo tłuszczu zwierzęcego i soli oraz ze słodyczy i alkoholu, jak również zastępowaniu białej mąki wyrobami z mąki razowej;
* umiejętność zdrowego przyrządzania posiłków – dotyczy głównie obróbki termicznej, czyli wspomniane wcześniej zastępowanie smażenia gotowaniem (w wodzie lub na parze), duszeniem, grillowaniem, ewentualnie pieczeniem z dodatkiem niewielkiej ilości oliwy lub oleju rzepakowego.
Dwa ostatnie punkty zasady, to uprawianie sportu i... uśmiechanie się.
Przy zachowaniu należytej ostrożności, dbałości o wystarczającą ilość ruchu, właściwie skomponowaną dietę, regularnym przyjmowaniu zaleconych leków - z cukrzycą można w miarę normalnie funkcjonować. Trzeba jednak bezwzględnie pamiętać, że zaniedbania prowadzą do daleko idących i niebezpiecznych w skutkach konsekwencji.
