Praca opiekunki osoby starszej, tym bardziej niepełnosprawnej, obejmuje szeroki zakres codziennych obowiązków, które wymagają nie tylko ogromnej odporności psychicznej, ale też dobrego stanu zdrowia fizycznego, w tym siły i ogólnej sprawności organizmu. Wynika to z faktu, że praca z osobami ograniczonymi ruchowo to nieustanna pomoc we wstawaniu, siadaniu, chodzeniu, jak również w innych czynnościach, które wiążą się z wysiłkiem fizycznym osoby sprawującej nad nimi opiekę. W zasadzie każde zadanie, w tym transfer, zmiana pieluch, wykonywanie czynności pielęgnacyjno-higienicznych, obciąża kręgosłup, szczególnie jeśli opiekunka jest osobą drobnej postury, a jej możliwości fizyczne nie są duże.
Przyczyny, objawy i następstwa choroby przeciążeniowej kręgosłupa
Niestety często nie udaje się uniknąć dotkliwych następstw związanych z wykonywaniem codziennych zadań, jednym z nich są problemy z kręgosłupem. Pierwszym symptomem, jaki pojawia się, by zasygnalizować, że dzieje się coś niedobrego, a kręgosłup narażany jest na nadmierny wysiłek, jest ból w okolicy przykręgosłupowej. Nigdy nie wolno go bagatelizować. Choroba przeciążeniowa kręgosłupa, bo o niej mowa, zwykle objawia się bólem zlokalizowanym w lędźwiowym lub szyjnym odcinku pleców z równoczesnym zwiększonym napięciem mięśni przykręgosłupowych. Czasem jednak sygnały nie są tak wyraźne. Następstwem przeciążenia jest zwyrodnienie kręgów i krążków międzykręgowych, co może powodować ucisk na przebiegające tamtędy nerwy, a to z kolei ból, drętwienie, niedowład w odległych punktach ciała albo też zaburzenia czucia w dłoniach, stopach, stawach czy innego rodzaju nieprzyjemne doznania. Czasem palce dłoni i stóp stają się zimne oraz pojawia się ich wyraźne zasinienie. Oprócz tego mogą wystąpić bóle i zawroty głowy, szum w uszach, nudności.
Jak wspomniano, najważniejszym objawem choroby przeciążeniowej kręgosłupa jest ból, ale to w którym odcinku kręgosłupa się ujawni, jakie jest jego natężenie i charakter, zależy głównie od tego, które z jego elementów (krążki międzykręgowe, kości, mięśnie, więzadła, torebki stawowe, stawy kręgów) zostały najbardziej przeciążone lub ich budowa była najsłabsza. Problem może pojawić się nagle, na przykład w wyniku silnego urazu, albo postępować stopniowo, jednak w każdym z tych przypadków skutki są podobne – zwyrodnienie lub wypadnięcie krążka międzykręgowego, łączącego poszczególne kręgi. Przyczyną tego stanu jest działanie na kręgosłup sił przewyższających jego wytrzymałość.
Zapobieganie problemom z kręgosłupem
Choroba rzadko ustępuje samoistnie, dlatego aby nie pogłębić problemu, należy reagować na pierwsze wysyłane przez organizm sygnały, wtedy też skutecznie zapobiegać progresji jest zresztą najłatwiej. Ból obniża jakość życia, ale przede wszystkim praca pomimo dolegliwości jest niebezpieczna, może bowiem prowadzić do upośledzenia ruchomości, a nawet stać się przyczyną niedowładów kończyn i przewlekłych zespołów bólowych.
Pracując z osobą niepełnosprawną ruchowo koniecznie należy pamiętać o właściwych technikach wykonywania poszczególnych czynności, jak również uwzględniać własne możliwości fizyczne. Jednymi z najbardziej obciążających kręgosłup są zadania związane z transferem, czyli przemieszczaniem podopiecznego, także jego unoszeniem - opiekunka powinna stosować się do kilku zasad, które pozwolą zadbać zarówno o bezpieczeństwo pacjenta, jak i własne, tym samym zoptymalizować pracę z osobą niepełnosprawną.
Jeśli istnieje taka możliwość, wszelkie czynności wymagające użycia znacznej siły, warto wykonywać we dwoje. Opiekunka niestety często musi radzić sobie sama. Podstawowa zasada to współpraca z pacjentem i powiadamianie o wszystkim co będziemy robić – to pozwoli uniknąć stresujących sytuacji, szarpania się czy nawet odruchu obrony. Pacjent dzięki temu będzie skoncentrowany, spokojny i będzie świadomie współpracował. Nie wolno robić niczego na siłę i wbrew jego woli – jest to ważne także ze względu na bezpieczeństwo opiekunki. Nigdy nie powinno podnosić się podopiecznego na prostych nogach i z pochylonym do przodu tułowiem. Nogi w kolanach należy mieć ugięte, szeroko rozstawione, a kręgosłup prosty, co zmniejsza ryzyko przeciążenia i własnego urazu. Nie wolno pozwalać na chwytanie opiekuna za szyję - grozi to urazem kręgosłupa szyjnego. Istotną zasadą jest minimalizowanie odległości pomiędzy podopiecznym a opiekunem - „przytulenie się” do pacjenta pomaga równomiernie rozłożyć jego ciężar. Należy też unikać dźwigania seniora z jednoczesnym skrętem kręgosłupa na boki (pozycja taka mocno obciąża kręgosłup) oraz pamiętać o równomiernym jego obciążaniu. Bardzo ważne jest właściwe oszacowanie własnych sił i możliwości, nigdy nie wolno dźwigać ciężaru, który potencjalnie mógłby okazać się niebezpieczny. Kiedy jest to możliwe, należy przyjąć pozycję siedzącą i czynności wykonywać na poziomie swoich łokci. Niewskazane są wszystkie gwałtowne chwyty, pociągnięcia, szarpnięcia.
Nie wolno też zapomnieć o przygotowaniu odpowiednich warunków i miejsca, w którym będziemy podopiecznego przenosić. Jeśli istnieje taka możliwość, należy tak dostosować wysokość łóżka, aby senior mógł przyjąć wygodną i bezpieczną pozycje. Niezależnie czy będziemy przenosić pacjenta np. z łóżka na wózek czy odwrotnie, staramy się podjeżdżać wózkiem jak najbliżej miejsca, na które chcemy lub z którego chcemy podopiecznego przesadzać. Mała odległość pozwala na zminimalizowanie obciążenia kręgosłupa opiekunki.
Podczas każdej czynności osoba starsza powinna w jak największym stopniu samodzielnie się poruszać, obracać, podnosić, a nawet wstawać, dzięki czemu wysiłek wkładany przez drugą stronę jest znacznie mniejszy.
Oprócz powyższych należy zwrócić uwagę na codzienne, wielokrotnie powtarzane, nawet pozornie banalne czynności, które wykonywane w sposób niewłaściwy także przyczyniają się do rozwoju choroby przeciążeniowej. Koniecznie trzeba pamiętać o właściwej technice chodzenia – kręgosłup powinien być wyprostowany, a prawidłowy chód energiczny, sprężysty, z wyraźnym pozostawieniem nogi zakrocznej z tyłu i jednoczesnym wyprostem biodra, co zapobiega przykurczom stawów biodrowych i w konsekwencji do przeciążenia odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Nie należy też chodzić na boso ani w zupełnie płaskim obuwiu, bo choć wydaje się to wygodne, to jednak chodzenie bez choćby minimalnego podniesienia stopy i bezpośrednio po twardym podłożu powoduje powstawanie mikrourazów stawów i kręgosłupa. Wskazane jest obuwie z podeszwą z miękkiego, dobrze amortyzującego tworzywa, z szerokimi noskami, dobrze stabilizujące staw skokowy i z niewielkimi obcasami, mogą to być również koturny.
Nosząc ciężary warto korzystać z plecaka, a jeśli zdecydujemy się na torbę, to ciężar powinno się rozłożyć symetrycznie po obu stronach, korzystając z dwóch mniejszych, najlepiej posiadających krótkie uchwyty. Można też wybrać torbę z kółkami, którą po prostu ciągnie się za uchwyt.
Kiedy opiekunka wstaje z łóżka, nigdy nie powinna robić tego gwałtownie, nawet jeśli pilnie wzywa ją podopieczny, może to bowiem spowodować kontuzję. Warto wypracować w sobie nawyk, że z pozycji na wznak najpierw obracamy się na bok i zginamy nogi, następnie podpierając się rękami opuszczamy je na podłogę, przyjmując w ten sposób pozycję siedzącą, dopiero wtedy rękami podpieramy się o krawędź łóżka i wstajemy do pionu. Jest to o tyle istotne, że mięśnie kręgosłupa powinny się najpierw rozgrzać, a dopiero potem można wykonywać bardziej forsowne czynności.
Chcąc coś podnieść z podłogi należy robić to świadomie, bez szybkich, gwałtownych, niekontrolowanych ruchów, które mogą prowadzić do bólu kręgosłupa albo barku, a nawet poważniejszych kontuzji. Zawsze powinno się najpierw przykucnąć podpierając ręką o kolano lub na przykład krzesło i dopiero wtedy pochylając plecy sięgnąć po upuszczony przedmiot. Nigdy też w pozycji pochylonej nie próbujmy jednocześnie obrócić się w jakimkolwiek kierunku – należy wyprostować się, a dopiero potem obrócić. Mebel czy inny ciężki przedmiot najlepiej przesuwać podkładając pod niego podkładki poślizgowe, przy czym warto pamiętać, że bezpieczniejsze dla kręgosłupa jest pchanie niż ciągnięcie ciężaru. Podobną zasadę można zastosować w przypadku samodzielnego przemieszczania podopiecznego, na przykład w obrębie łóżka. W takiej sytuacji dobrze jest pomóc sobie podkładem, prześcieradłem czy kocem i seniora w pożądane miejsce po prostu przesunąć.
