Pomimo tego, że od pewnego czasu obserwuje się pozytywne zmiany, jakie zapanowały w naszym społeczeństwie, które coraz większy nacisk kładzie na zdrowy styl życia, wielu z nas wciąż zapomina jak ważne dla naszego zdrowia oraz samopoczucia jest właściwe odżywianie. Złe nawyki żywieniowe szczególnie trudno zmienić u osób starszych, które wyrabiały je w sobie przez wiele lat. Warto jednak zwrócić uwagę, że podejmując się zadania opieki nad seniorem, bierzemy na siebie również obowiązek zadbania o jego właściwą dietę, bowiem od tego, co się w niej znajduje, jak również od sposobu przygotowywania i podawania posiłków, w dużej mierze zależy kondycja całego organizmu.  

Skutki niewłaściwej diety

Niewłaściwe odżywianie może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. W podeszłym wieku zarówno otyłość, jak i spadek wagi są wyjątkowo groźne. Nadmiar kilogramów, który jest przyczyną nadmiernego obciążenia stawów oraz kręgosłupa, może wywoływać szereg schorzeń układu ruchu, a nawet niesprawność. Wpływa również na otłuszczenie, a w jego wyniku nadmierne eksploatowanie i choroby narządów wewnętrznych oraz na rozwój chorób sercowo-naczyniowych. Z kolei spadek wagi jest przyczyną niedożywienia mięśni i kości. Osoba borykająca się z tym problemem staje się słaba, ma coraz większy problem z samodzielnym poruszaniem się, co z kolei grozi upadkiem i dotkliwym w skutkach złamaniem - w tym wieku szczególnie trudnym do leczenia. Oprócz tego osłabione zostaje serce, pojawiają się problemy związane z układem krążenia i niewydolność układu oddechowego. System immunologiczny (odpornościowy) przestaje spełniać swoją rolę, co objawia się częstszymi infekcjami i innego rodzaju problemami zdrowotnymi. Pojawia się także ogólne złe samopoczucie, które z kolei determinuje obniżenie nastroju i wynikające z niego stany depresyjne.

Warto także zwrócić uwagę, że niedowaga, odwodnienie, osłabienie organizmu i ogólnie zły stan psychiczny – to czynniki, które mają wpływ na pojawienie się lub rozwój już istniejącej choroby demencyjnej. 

Ogólne zasady żywienia seniora

O prawidłowym żywieniu możemy mówić, gdy spełnione zostają trzy podstawowe zasady, to jest spożywane produkty oraz potrawy są różnorodne, przyjmowane regularnie oraz równoważą bilans energetyczny organizmu, czyli nie występuje niedobór ani nadmiar dostarczanych kalorii w stosunku do ich wydatkowania. Ważny jest także wybór obróbki technologicznej, co wynika z obniżonego wraz z wiekiem wydzielania przez organizm enzymów trawiennych. Spożywanie produktów gotowanych na parze, w wodzie czy duszonych bez tłuszczu w folii albo pergaminie, znacząco ułatwia przebieg procesu trawienia. 

W myśl zasady, że nasze zdrowie zaczyna się w brzuchu, opiekując się starszym podopiecznym bardzo duży nacisk należy położyć na właściwie zbilansowaną, a przy tym nieobciążającą układu pokarmowego dietę. Warto zadbać, aby posiłki były niewielkie, za to stosunkowo częste, najlepiej podawane 4-5 razy w ciągu dnia, dzięki czemu nie tylko unikniemy nadmiernego obciążania żołądka, który zdecydowanie lepiej radzi sobie z mniejszą porcją pokarmu, jaki ma do strawienia, ale też dosyć niebezpiecznych wahań poziomu cukru we krwi. Pory i ilość jedzenia najlepiej dostosować do konkretnej osoby. 

Ze względu na stan zdrowia konieczna może okazać się pomoc w postaci karmienia, jednak o ile nie jest to niezbędne, nie należy seniora wyręczać. Ma to znaczenie głównie z powodu wpływu tej czynności na jego stan psychiczny. Jeśli więc podopieczny ma problem z utrzymaniem sztućców, ale radzi sobie z jedzeniem palcami, to warto przygotowywać i podawać posiłki możliwe do spożycia w ten sposób lub na przykład łyżką. W piciu, jeśli pojawia się problem z utrzymaniem kubka, pomocne mogą okazać się specjalne naczynia z tzw. dziubkiem lub gruba słomka. 

Starszy wiek to nowa, lekka dieta

Wraz z wiekiem ludzki organizm pracuje coraz wolniej, układ pokarmowy, przez lata narażany na szereg niekorzystnych zmian, u schyłku życia jest znacznie mniej wydolny. Biorąc pod uwagę, że zmniejsza się ilość wydzielanej śliny oraz soków trawiennych, następuje zwolnienie perystaltyki jelit, kosmki jelitowe stają się krótsze i szersze, a mikroflora jelitowa zdecydowanie ubożeje, to proces trawienia pokarmu jest znacznie utrudniony, a składniki odżywcze gorzej przyswajane. To są argumenty przemawiające za tym, że dieta osoby starszej powinna zostać zmodyfikowana i dostosowana do bieżących potrzeb oraz możliwości organizmu.   

Jadłospis seniora powinien być urozmaicony, obfitujący w produkty bogate w witaminy i minerały, co pozwoli zapobiegać ich niedoborom. W tym wieku układ pokarmowy może sobie nie radzić z ciężkostrawnymi, wywołującymi wzdęcia produktami, dlatego wybierajmy posiłki lekkie, za to obfitujące w warzywa. Senior każdego dnia powinien spożywać co najmniej 4-5 porcji świeżych, najlepiej surowych lub w razie konieczności gotowanych na parze, warzyw i owoców. Ważnym składnikiem jest białe mięso (czerwone zakwasza organizm) lub chuda wołowina (dostarcza żelaza), które w ilości ok. 150 gram dziennie zawsze lepiej gotować niż smażyć. Warto sięgać po wartościowe ryby – wędzone, pieczone w folii, przygotowywane na parze, które są źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (zwiększają poziom dobrego cholesterolu, zmniejszają krzepliwość krwi, zapobiegają miażdżycy i chorobom serca). Tłuste ryby (na przykład śledzie, szprotki, łosoś czy makrela) zawierają sporą dawkę witaminy D, na której niedobór seniorzy cierpią z powodu ograniczonego kontaktu ze słońcem. Tłuszcze zwierzęce dobrze jest zamieniać na rzecz roślinnych,  zwłaszcza oliwy z oliwek, oleju rzepakowego, sojowego, kukurydzianego albo kokosowego. Cennym składnikiem pokarmowym jest także nabiał, będący dobrym źródłem wapnia – kefiry, jogurty, maślanka. Z uwagi na to, że wraz z wiekiem organizm gorzej radzi sobie z trawieniem laktozy, czyli cukru mlecznego, po spożyciu słodkiego mleka mogą pojawiać się wzdęcia i bóle brzucha, jeśli więc zauważymy takie objawy, to lepiej z niego zrezygnować lub przed posiłkiem podać podopiecznemu preparaty laktazy – enzymu odpowiedzialnego za trawienie laktozy. Do diety koniecznie należy włączyć wysokoenergetyczne przetwory zbożowe, głównie pieczywo wieloziarniste i mieszane, kasze, ryż, ziemniaki, które warto gotować na parze.

To co na pewno powinno się ograniczyć, to spożycie żywności przetworzonej, pokarmy o dużej zawartości tłuszczu, smażone, węglowodany proste (cukier, słodycze) oraz rośliny strączkowe, które choć są wartościowe, to jednak bardzo obciążają układ pokarmowy. Senior powinien też unikać ostrych przypraw oraz dużej ilości soli, w zamian za nie smak potraw można poprawiać ziołami zapobiegającymi wzdęciom – kminkiem, majerankiem, cząbrem. 

Poza powyższymi, w zasadzie uniwersalnymi, zasadami zdrowego żywienia, należy brać pod uwagę ograniczenia wynikające z konkretnej sytuacji podopiecznego, w tym chorób wymagających specjalnej diety (np. cukrzycy, hipercholesterolemii, nietolerancji laktozy), okresu rekonwalescencji po operacji, uczuleń, chronicznych zaparć. W takiej sytuacji zawsze należy konsultować się z lekarzem albo dietetykiem, ale w przypadku zaparć zwykle zaleca się włączenie do diety składników bogatych w błonnik pokarmowy, takich jak na przykład suszone owoce czy soki warzywne.  

Bardzo ważne jest także dostarczanie do organizmu odpowiedniej ilości wody - ok. 2 litrów dziennie, tym bardziej, że procesowi starzenia się towarzyszy obniżone uczucie pragnienia. Aby więc nie doprowadzić do odwodnienia, dzienną ilość płynów warto podzielić na niewielkie porcje i podawać je wielokrotnie w ciągu całego dnia. Oprócz dobrej jakości wody mineralnej można tu uwzględnić soki warzywne, zupy płynne, fermentowane napoje mleczne (jogurt, kefir, maślanka), niskosłodzone kompoty, herbaty owocowe lub ziołowe, za to należy zrezygnować z wszelkiego typu napojów z zawartością dużej ilości fosforanów (na przykład coli) czy bogatych w konserwanty soków z kartonów. 

Kiedy problemem jest słaby apetyt

Stosunkowo często osoby starsze mają słabszy apetyt, co może wynikać z niewielkiej aktywności, która powoduje, że organizm potrzebuje mniejszej ilości energii, a spalanie kalorii odbywa się wolniej. Pośrednio może to być związane ze spadkiem beztłuszczowej masy ciała wraz z równoczesnym zwiększaniem się tkanki tłuszczowej. Zalecane zapotrzebowanie kaloryczne dla osób, które przekroczyły próg 65 lat i prowadzą mało aktywny tryb życia wynosi odpowiednio 1750 kcal na dobę dla kobiet i 1950 kcal na dobę dla mężczyzn. Taka ilość energii jest wystarczająca, natomiast nie powoduje również niedoborów.   

Warto pamiętać, że za apetyt odpowiedzialny jest hormon greliny, którego poziom u osób starszych jest mocno obniżony w stosunku do ludzi młodych. Czynnikiem wywołującym mniejsze łaknienie mogą być także przyjmowane leki oraz mniejsza wydolność narządów wewnętrznych, w tym wątroby i trzustki. Aby apetyt pobudzić, dobrze jest zadbać, by posiłki były ładnie podane, smaczne, kolorowe, takie, które senior po prostu lubi. Sam posiłek powinien być spożywany w miłym otoczeniu, bez pośpiechu, w przyjemnej atmosferze.  

Braki w uzębieniu

Czasem dosyć poważny problem stanowią braki w uzębieniu – nie tylko utrudniają żucie i rozdrabnianie pokarmów, co z kolei zaburza trawienie, ale też w efekcie przyczyniają się do unikania posiłków. Seniorzy jedzą wtedy mało świeżych owoców, warzyw, pieczywa pełnoziarnistego, innych twardszych, a jednak wartościowych produktów. W takiej sytuacji pokarmy dobrze jest rozdrabniać lub przygotowywać w formie łatwej do zjedzenia, na przykład w postaci zup-kremów czy drobno krojonych sałatek. Co prawda nie wolno naciskać i zmuszać podopiecznego do jedzenia, ale też nie należy pozwalać na omijanie posiłków, przede wszystkim wtedy, gdy sytuacja ma tendencję do powtarzania. 

Kilka słów na koniec

W razie konieczności można wesprzeć się farmaceutykami, w tym wspomagającymi układ trawienny oraz dostarczającymi witamin i składników mineralnych, co do których istnieje ryzyko niedoborów. Pamiętajmy przy tym, że wraz z wiekiem potrzeby organizmu ulegają zmianie, dlatego warto sięgać po preparaty typu „senior”, czyli dostosowane do osób z tego przedziału wiekowego, których na rynku jest obecnie naprawdę sporo.

Jedzenie oczywiście powinno być przyjemnością, nie można jednak pomijać kwestii zdrowotnych i dogadzać podniebieniu seniora z pominięciem zachowania podstawowych zasad właściwego i zbilansowanego żywienia. Można za to tak komponować dietę oraz w taki sposób przygotowywać poszczególne posiłki, aby połączyć ze sobą wszystkie te czynniki.